تعليم و تربيت چيست ؟ هر ديدگاه و مكتبي به اين سئوال پاسخي داده و مي دهد در طول تاريخ هيچ فرهنگ و مذهب و حتي قوميت و مليتي نبوده كه به اين سئوال پاسخي حسب نگرش ويژه اش به انسان نداده باشد. تفاوت ديدگاهها نسبت به چيستي و ماهيت تعليم و تربيت اولاً مبتني بر مباني ديدگاهي آن فرهنگ و انديشه نسبت به انسان و طفل مي باشد و ثانياً بر مبناي غايت مقصدي است كه معتقدند بايد انسان مورد تربيت اعم از طفل يا بزرگسال به سمت آن حركت نمايد. از اينجا فلسفه هاي مختلف ، اصول متفاوت و شيوه هاي حتي متبايني براي تعليم و تربيت اتخاذ گرديده اند . در اين قسمت به بررسي برخي ديدگاهها در باره تعليم و تربيت می پردازیم. نظريات ، تعاريف ، اهداف و روش هاي تعليم و تربيت در انديشه محققين و نظرگاهها ی مكاتب مختلف :بسياري از متفكرين و انديشمندان عالم در طول تاريخ در اهميت و لزوم اين امر قلم فرسائي كرده اند و هيچ دوره اي از تاريخ حيات بشري را نميتوان يافت كه مسئله تعليم و تربيت اطفال مطلقاً به دست فراموشي سپرده شده باشد و شايد با تأكيد مي توان گفت كه " تداوم زندگي بدون توجه به مسئله تعليم و تربيت كودكان براي هيچ ملتي قابل تصور نيست . لكن مقاصد ، تعاريف ، اهداف و روش هاي تعليم و تربيت نزد جوامع و ملل مختلف كه داراي نظام ها ، فرهنگ ها و اعتقادات گوناگون می باشند متفاوت است ، مقاصد و اهداف تربيتي هر ملت، با فرهنگ آن ملت در يكديگر تأثير متقابل دارند . دانشمندان ، پژوهندگان و انديشمندان ، هر يك با ديدگاههاي متفاوت در اين باره اظهار نظر نموده اند و پيروان مكتب هاي فكري و فلسفي نيز هر يك متناسب با نظام فلسفي خويش درمسئله تعليم و تربيت به اظهار نظر پرداخته اند ، تعاريف ، اهداف و روش هائي را ارائه نموده اند نخست نظريه چند تن از محققان مشهور را مورد بررسي قرار مي دهيم . اولاً : در هيچ زمان و  نزد هيچ ملتي مسئله تعليم و تربيت به طور مطلق ناديده گرفته نشده و به عبارتي ديگر ، هيچ ملتي را در هيچ زماني نمي توان يافت كه والدين ، فرزندان خود را پس از تولد به حال خود رها كرده و لااقل تربيت جسماني آنها را ولو به صورتي بسيار ابتدائي و در مدتي بالنسبه كوتاه بر عهده نگرفته باشند. ثانياً : به همان اندازه كه كاروان تمدن بشر راه خود را به سوي كمال مي پيمايد و به دوران بلوغ عالم انساني نزديك تر مي شود مسئله تعليم و تربيت ابعاد وسيع تري به خود مي گيرد و مفهوم غني تري را در ذهن متفكران به وجود مي آورد . ثالثاً : دوران طفوليت انسان در حقيقت فرصتي است براي آمادگي وي به منظور زندگي مستقل و قبول مسئوليت هاي اجتماعي و اقتصادي و غيره . رابعاً : به هر نسبت كه جامعه اي بتواند هدف هاي تعليم و تربيت فرزندان خود را هوشیارانه و بر مبناي ضرورت و روح زمان انتخاب نمايد و تحقق بخشد به همان نسبت مي تواند توفيق بيشتري در كاهش مشكلات ناشي از جهل و ناداني نصيب خود سازد . پيروان 9 مكتب مشهور فلسفي را مطالعه و نقاط و نكات مشترك همه آنها را برگزيده و آنچه را كه مورد تأييد طلعات قدسيه قرارگرفته مورد توجه قرارمی دهيم :

1 – جان ديويي فیلسوف معاصر امريكايي ( تولد 1859 وفات 1952 ) به لحاظي تعليم و تربيت را عبارت از رشد صحيح قوه قضاوت مي داند و آن را راهنمايي دانش آموز براساس رغبت ها و فعاليت هاي شخصي او ، سازگاري انعطاف پذير با جامعه بهره مند از نظام دموكراسي و اينكه چگونه تجربه خود را براي نيازهاي حال و آينده اش تجديد و متناسب مي كند مي شناسد. به اعتقاد وي دروس را بايد از راه كار و اشتغال با هم آموخت و كتاب تنها راه آموختن نيست و شروع تربيت حقيقي را بعد از مدرسه مي داند و مي گويد دليلي ندارد كه تا هنگام فرارسيدن مرگ تربيت را متوقف سازيم ضمناً او از احترام به تمام عقايد و اديان دفاع كرد بزرگترين اثر او كتاب دموكراسي و تربيت است .

2 – مرحوم دكتر محمد باقر هوشيار استاد صاحب نظر دانشگاه طهران در كتاب نفيس خود " اصول آموزش و پرورش " مي نويسد : " تعليم و تربيت به لحاظي عبارت است از تحويل و انتقال سرمايه تمدن از نسلي به نسل ديگر .اين تعريف را به صورت انتقال ميراث فرهنگي از نسلي به نسل ديگر نيز نوشته اند بديهي است كه اگر در اين تعريف منظور از انتقال ميراث فرهنگي بدون ارزيابي باشد ، تعريف جامعي به نظر نمي رسد و چنانچه اين انتقال با ارزش يابي و قصد ، انجام گيرد جامع تر بوده ، با تعريف جان ديويي " تجديد نظر در تجربيات گذشته و تشكيل مجدد آنها " هم آهنگ مي شود و كامل به نظر مي رسد .

3- دوركهايم (جامعه شناس و متخصص آموزش و پرورش اهل فرانسه ) در تعريف تعليم و تربيت مي گويد : تعليم و تربيت عملي است كه نسل بالغ در باره نسلي كه هنوز براي زندگي اجتماعي قادر نيست معمول مي دارد و هدف تعليم و تربيت را ترقي بعضي حالات جسماني و عقلاني و اخلاقي اجتماعي ناميده است .

4- آگوست كنت ( واضع علم جامعه شناسي فیلسوف فرانسوي مؤسس مكتب تحصيلي تولد 1798 وفات 1875 پاريس ) وظيفه عمل تربيت را ترقي اصل اجتماع در انسان و كشتن شخصيت در او مي داند . در اين تعريف نيز فقط به جنبه اجتماعي انسان توجه شده و جنبه فردي به كلي از نظر دور مانده است . وي طالب اصلاح عالم بود اما بالاخره متوجه شد كه اصلاح خانه شخصي خود چقدر سخت است زندگي فردي او نمونه اي از اين شكست است . ( ازدواج ناهنجار شكست در زندگي و اختلال حواس او )

5 - ژان ژاك روسو (تولد 1712 ژنو وفات 1778 ) فيلسوف و دانشمند فرانسوي تعليم و تربيت را وسيله بازگشت به طبيعت دانسته، اجتماع را براي تربيت كودك نامطلوب و حتي زيان بار مي داند . نقاط ضعف اين تعريف نيز مانند روز روشن است زيرا او توصيه مي كند كه كودك از اجتماع به دور باشد و چنين امري نه صحيح است و نه علمي . وي طرفدار احساسات بود و تقريباً به تنهايي در فرانسه با ماديگري و الحاد و عصر روشنايي مبارزه مي كرد.

6 – سوسياليست ها و اقتصاد دانان افراطي اهم وظايف تعليم و تربيت را در هدايت و وارد ساختن نسل جديد در جريان دسته جمعي توليد زمان خود مي دانند و آموزش و پرورش توليدي خود به خود عبارت  از تربيت دسته جمعي به منظور كار خواهد بود.

7 – هربارت (تولد 1820 وفات 1903 ) هدف پرورش را علم اخلاق و فعليت بخشيدن خوي و منش پسنديده و ملكات فاضله مي داند . اصول ملكات پسنديده را در فطرت انسان و بالقوه فرض مي كند و نظرياتي در باره مراحل تدريس داده است . پدر و اجدادش معلم بودند ولي او تا 40 سالگي تعليمات كافي نداشت در دوران طفوليت و نوجواني فردي تنبل بود و در 13 سالگي نزد عموي سختگيرش فرستاده شد تا درس بخواند ولي فراركرد و به خانه برگشت .

8– دكتر محمود صناعي تعليم و تربيت را به معني وسيع ، ايجاد تغييرات مطلوب در فرد مي داند .

9– آقاي شعاري نژاد در كتاب فلسفه آموزش و پرورش پس از بررسي مفاهيم آموزش و پرورش نتيجه مي گيرد كه تربيت يا آموزش و پرورش عمل آمادگي فرد براي سازگاري مثبت با محيط است .