ورود کاربر
جملات تربیتی
انسان طلسم اعظم است ولكن عدم تربيت او را از آنچه با اوست محروم نموده
شب خانواده
اكنون سالهاي بسياري از آن زمان كه من جواني نوزده ساله بودم و در كنفرانسهايي كه ترتيب داده شده بود و جناب آقاي علياكبرفروتن متخصص در روانشناسي تربيتي در مباحث مختلف اين علم سخنراني مينمودند و در آنها جوانان و حتي بزرگسالان نيز شركت و همگي بهرهمند ميشديم ميگذرد. ايشان در طي يكي از آن كنفرانسها اشارهاي نمودند به اينكه بسيار بجاست كه خانوادهها هر هفته يك شب را اختصاصاً شب خانواده بنامند و لااقل در آن شب اعضاء خانواده بكاري ديگر جز مصاحبت يكديگر نپردازند و سپس شمهاي از خصوصيات و فوائد اين مصاحبت خاص خانوادگي را بيان داشتند. اگر چه كنفرانسهاي ايشان همه جالب و آموزنده بود ولي نميدانم چگونه بود كه اين دو كلمه «شب خانواده» با توضيحاتي كه بر آن دادند مرا آنقدر به تفكر واداشت كه با گذشت زمان و شروع تحصيل روانشناسي اندك اندك معناي عظيمتري از آنچه تصور ميكردم در آن يافتم. بدين خاطر در اطراف آن به كوشش و پژوهش پرداختم. مطالعه و بررسي در فني از فنون روان درماني بنام «نمايش رواني» Psychodrama مرا به اين فكر انداخت كه ميتوان رابطهاي ميان نمايش رواني Psychdrama و شب خانواده Focus Domesticus براي شناخت، بررسي و حل مسائل خانوادگي و بخصوص براي بهتر پرداختن به تربيت و تعليم فرزندان يافت. در طي سالها تدريس در دانشگاه اين موضوع را چه با دانشجويان در كلاس درس، چه در ضمن سمينارها با شركت اساتيد مختلف علوم اجتماعي مورد بحث قرار داده و همزمان در مورد خانوادههايي كه به سبب مشكلي كه داشتند مراجعه مي نمودند بكار بستم. براي اين مبحث به حرمت استاد اولين خود جناب فروتن كه كلمات «شب خانواده» را انتخاب نموده بودن همان عنوان را اختيار نمودم و بخاطر آنكه در انتشار آن به زبانهاي غربي همين معنا محفوظ بماند براي آن عنوان لاتين Focus Domesticus را كه بعداً در گفتاري كه درباره واژهشناسي آن داريم تشريح خواهم نمود برگزيدم.
* * *
مبحث «شب خانواده» را از آن جهت در اين مرحله از سلسله گفتارهايمان مطرح نموديم كه در تربيت كودكان در هر سن و سالي كه باشند نقش مهمي دارد.
واژهشناسي و تعريف شب خانواده: شب خانواده به معناي زماني خاص در شامگاه روزي خاص است كه تنها اعضاء خانواده با هدفهاي مشخص با همنشستي خواهند داشت. واژه آميخته Focus Domesticus را ابداع نمودهايم زيرا آن را در نوشتارها و سخنرانيهاي غير فارسي بكار بردهايم. Focus به معناي كانون و بخصوص كانوني اجتماعي و به وجه اخص كانون خانواده است. يان واژه لاتين Focus در انگليسي هم مصرف ميشود. واژه آميخته ديگري براي آن در انگليسي موجود است و آن (Fire Side) است كه چون در معناي وسيعتري و در نشستهاي دوستانه بكار ميرود آن را به همان مورد كاربرد واگذار ميكنيم. كلمه Dimesticus معنايش «خانوادگي» ميباشد. لهذا واژه آميخته Focus Domesticus معنايش «كانون خانواده» است كه در گفتارهاي متعارف در مفهوم خانواده به عنوان محيطي خودماني و صميمي بكار ميرود. ما همه ميدانيم كه در شرايط كنوني اجتماعي، اعضاء خانواده هر كدام جداگانه چنان سرگرم مسائل خود هستند كه آن كانون خانوادهاي كه تصوير آن از گذشته هنوز در ذهن ما باقي است ديگر نمي تواند صورت تحقق و واقعي پيدا كند و اگر اعضاء خانوادهاي در وقت صرف صبحانه و ناهار و يا شام بتوانند يكديگر را ملاقات كنند نعمتي بزرگ و فرصتي پر غنيمت است. لهذا شب خانواده به آن شبي در هفته اطلاق ميشود كه تمام اعضاء خانواده با برنامه معيّن و مشخص و بطور منظم آن شب را با هم خواهند گذراند. اينكه مي گوييم منظم مقصودمان وجود نظمي سخت و احياناً خشن نيست. بگذار بگوييم كه نظم در مفهوم حقيقي هيچگاه خشن نيست. نظم برعكس بر لطافت و جذابيت هر جا كه حكمفرماست مي افزايد.
تعريف خانواده: خانواده واحد ساختماني اجتماع است متشكّل از پدر و مادر و يك يا چند فرزند. اين را خانواده هستهاي (Nuclear Family) گويند. اگر كسان ديگري از بستگان نزديك مثل مادربزرگها و پدربزرگها و يا ديگران با خانواده زندگي كنند آنگاه فاميل را خانواده گسترده (Extended Family) مينامند. كلمه خانواده يا فاميل (Family) از لغت لاتين Famulus كه معنيش خدمتكار است اشتقاق يافته است. خانواده محل خدمت است. اين خدمات و وظايف و مسئوليتها را مناظر مختلف است: حيات شناسي (از جهت توليد مثل) ، تربيتي، اجتماعي، روانشناسي، اقتصادي ..... و فرهنگي از اهم اين مناظر ميباشد. تكيه ما در بحثي كه در پيش داريم اصالتاً تربيتي- روانشناسي- اجتماعي Educational & Psycho Social است. در اين ديدگاه خانواده از يك طرف محيط تربيتي بدون تشريفات Informal است و از طرف ديگر در منظري روانشناسي و اجتماعي خانواده محلي است كه در آن ارتباط Communication و همكاري و مشورت بنحو شايسته، بايسته است صورت پذيرد و لذا براي اين مأمول بايد فرصتي مناسب و خاص موجود باشد و الّا همه اين وظايف و مسئوليتها كه اعضاء خانواده هر يك در مقام و موقعيت خود در آنها سهمي دارند بدرستي انجام نميگردد و اندك اندك اعضاء خانواده نسبت به يكديگر بيگانه ميشوند.
در بالا گفتيم كه خانواده مهمترين محيطي است كه در آن تربيت بدون تشريفات Informal Education صورت ميپذيرد. مقصود از كلمه بدون تشريفات كه در بنبست ترجمه كلمه Informalبه آن متوسل شدهايم اينست ك در چنين محيطي برنامهريزي خاصي موجود نيست. البته اگر برنامهاي نيست ولي اصول كلي موجود است كه جريان زندگي و روابط كودك با اعضاء خانواده را بايد بر آنها استوار داشت و اين توضيح نيز لازم است كه اگر تشريفات و برنامهاي نيست مقصد اينست كه در آن ساعات معيني با دروس و هدايتهاي مشخصي مانند آنچه در مؤسسات تعليم و تربيت Educational Institutions موجود است وجود ندارد. بعد از اين توضيحات و تعاريف به بحث درباره شب خانواده ميپردازيم.
برگزاري شب خانواده: اگر شب خانواده از لحاظ كلي بخشي از تربيت بدون برنامه است ولي خود اين شب از جهت محتوي داراي برنامهاي است لذا شرط اجراء اين برنامه اينست كه فارغ از هر تشريفات و خشكي باشد و بايد معرف يك نشست بسيار صميمانه نيز باشد. از جهت استمرار بجاست كه هر هفته يك شب معين تعلق به اين برگزاري داشته باشد و از جهات مختلف بايد مراعات كوچكترين عضو خانواده (از جهت سن) كه ميتواند در يك كنش واكنش Interaction اجتماعي شركت نمايد بشود. كودكان از سه ساله به بعد مي توانند شركت كنند ولي وقتي ساعت خواب آنها كه معمولاً زودتر از ديگران است فرا رسيد بايد برنامه استراحتشان اجرا شود. بنابراين در تربيت برنامه مادر و پدر بايد قسمتهاي سادهتر و جالبتر را در بخش اول قرار دهند. شبي را بايد انتخاب نمود كه همه اعضاء خانواده بتوانند حاضر باشند. محتواي برنامه و نحوه برگزاري داراي هدفهاي زير است:
1- برقراري هر چه بيشتر صميميت ميان كودكان و والدين و فرزندان با هم و البته زن و شوهر با يكديگر و در «خانواده گسترده» با اعضاء ديگر خانواده.
2- اطلاع كامل يافتن از حال همديگر بخصوص وضع فرزندان، روابطشان با همبازيها و همكلاسها و دوستانشان اينكه آنها چه كساني هستند و چگونه كساني هستند. و شناخت مشكلات كه در روابط اجتماعي آنها وجود دارد.
3- كسب اطلاع از وضعيت محيط تحصيلي: روابط با آموزگاران، مدير و كاركنان كودكستان، دبستان و دبيرستان و شناخت احياناً اشكالاتي كه در روابط آنها موجود است.
4- ميزان پيشرفت يا احياناً كندي در تحصيل و بررسي و يافتن راه حل آن.
5- تشخيص ذوق و شوق فرزندان به يك نوع فعاليت اجتماعي خاص و به رشتهاي از تحصيل.
6- تشويق و تحريض فرزندان و بطور كلي اعضاء خانواده از يكديگر. ما سرزنش را بيشتر آموختهايم و بيشتر بكار ميبريم ولي تشويق نمودن را هم بايد بياموزيم و تمرين كنيم.
7- گاه فرزندان مشكلاتي دارند ولي به سببي از اظهار آن به مادر و پدر خودداري ميكنند حال يا بخاطر آنكه فكر مي كنند والدين سخن آنها را قبول و باور نميكنند يا آنكه به علل ديگر از بيان آن مشوش هستند. در اين فرصت بايد اين مشكلات را كشف كنيم.....
8- كشف نيازهاي آنها به گونه اي غير مستقيم بدان جهت كه در اين گونه موارد گاه زيادهروي و زماني پنهان نمودن نياز پيش ميآيد.
9- اگر در آن خانواده يك فرزند – مسئله Problem Child در هر سني ميخواهد باشد وجود دارد بعضي اوقات اين مسئله ممكن است پنهان مانده باشد و مثلاً فقط در زير يك عقبماندگي در كار تحصيل كه ظاهراً علتش نامعلوم و سبب اعجاب خانواده است نهان شده باشد. در شب خانواده در ضمن گفتگوها و كنش واكنشها بچهها يكي بعد از ديگري به سخن درميآيند و مادر و پدر كه با دقت ولي با حفظ خونسردي خود اين صحنهها را ناظر و اين سخنان را ميشنوند ميتوانند علت اين عقب افتادگي را كشف نمايند كه به آن هرگز نميانديشيدند مثلاً وقتي يكي از فرزندان از مدرسه فرار ميكند يا يكي ديگر صراحتاً از رفتن به مدرسه امتناع ميكند و گاه بيماريهاي مختلف را بهانه مينمايد در جريان اين شب خانواده در لابلاي صحبت علتي موجود است كه آن را آن فرزند كه داراي مشكل است بيان مي كند. شب خانواده فرصتي بينظير بدست همه اعضاء خانواده بخصوص بچهها ميدهد تا خوشي و ناخوشيها را نه بر حسب شكايت بلكه بر سبيل حكايت بيان كنند و پدر و مادر يكي و يا ديگري برحسب روابطشان با فرزندي كه مشكل دارد وضعيت را روشنتر مي توانند ببيند. در اين گونه موارد اگر مسئله پيچيده باشد و حالتي نگران كننده را داشته باشد مثلاً يكي از بچهها در جريان اجتماعي شدنش يعني آنچه را Socialization Process مي ناميم خلل حاصل شده باشد و بتدريج وي فردي غير اجتماعي Associal يا ضد اجتماع Anti-Social شده باشد مرجح است كه ابتدا والدين به روانشناس و مشاور خانوادگي مراجعه و راهنماييهاي اوليه را دريافت و بدانند در شب خانواده و در خارج از آن با آن فرزند چگونه رفتار نمايند و چگونه از وضع وي بيشتر مطلع گردند. اگر ساده باشد بدون روبرو شدن با روانشناس و مشاور خانواده مي توانند با اجراء دستورات آنان تغيير در رفتار و جريان اجتماعي شدن فرزند خود بدهند.
وظائف پدر و مادر در شب خانواده
گر چه ظاهراً شب خانواده يك نشست فارغ از تشريفات و برنامه است ولي در حقيقت باطناً وجود برنامه خاصي در آن الزامي است. همانگونه كه قبلاً گفتنيم شب خانواده يك نوع نمايش رواني خانواده Family Psychodrama است. صحنه هايي است از يك نمايش (Drama) ولي برخلاف نمايشهاي ديگر اينست كه هنرمندان در صحنههاي آن نقش اصلي و حقيقي خود را بازي ميكنند، يعني آن نقشي كه به راستي در زندگي روزمره دارند. تنها چيزي كه هست اينست كه در اينجا نقشهاي آنان هدايت شده است. هنرمندان اصلي صحنه پدر و مادر ميباشند و هنرمندان درجه دوم فرزندان. فرزندان در حالي كه در نقش خود بازي مي كنند براي آنان در حقيقت بازي در يك نمايش نيست بلكه خود زندگي است. پدر و مادر هم نقش مصنوعي ندارند بلكه همان نقش طبيعي آنهاست كه به آنها بصورت سازش يافته به الزامات تعليم شده است يا به عبارت سادهتر بهترين روش روابط در خانواده را آموخته و اجرا مي نمايند. پس در حقيقت نقش واقعي خود را ايفا مينمايند. اگر نيك بنگريم زندگي كلاً از هر جهت نمايشي است و همه ما افراد اجتماع بازيگران اين صحنه وسيع هستيم. تفاوتي كه موجود است اينست كه در صحنه زندگي چه در خانواده و چه در اجتماع بعضي اوقات ما نقش خود را نميدانيم يا اگر از آن تا حدي آگاه هستيم مراقب ايفاء صحيح آن نميباشيم. بعضي اوقات نيز در آن نقش حقيقي و سالم كه ايفاء آن مفيد بحال خودمان و اجتماع است به غلط مداخله مي كنيم و به دنبال هدف هاي نامتناسب و حتي ناصواب، نقش هاي تازه را براي خود برميگزينيم و در نتيجه از آن نقش صحيح و سالمي كه داريم باز مي مانيم. در اين ميان پدر و مادران ديگري هم هستند كه بكلي نقش را كنار گذاشته و در انجام آن گرفتار غفلت كامل شدهاند. به عبارت ديگر آنان در نقش افراد غير مسئول (Irresponsible) كه براي معيارهاي اجتماعي ارزشي قائل نيستند و از حقوق و وظايف و تكاليف (Obligations) خود آگاه نيستند يا به آنها اعتنايي ندارند در صحنه زندگي ظاهر ميشوند. بعلاوه نمايش رواني خانواده (Family Psychodrama) براي پدر و مادر تمريني هم هست در وقتي معيّن بنحوي كه به آنها فرصت مي دهد كه از نزديك مشاهده و تجربه نمايند كه نقش خود را با احساس مسئوليت بازي كردن چقدر مفيد و لذتبخش است.
دکتر هوشنگ خضرائی
- 4873 بازدید
ارسال کردن دیدگاه جدید