.

پیمان جهانی حقوق كودك بر اساس پیشینه ای تاریخی شكل گرفته است. جنگ بین الملل اول پیامدهای ناگواری برای همه ی جهانیان به وی‍ژه كودكان داشت. به همین علت پس از پایان جنگ در سال ۱۹۲۳ میلادی اولین اعلامیه حقوق كودك به منظور حمایت از كودكان در برابر آسیب های ناشی از جنگ، در ژنو تنظیم گردید و در سال ۱۹۲۴ به تصویب جامعه ملل رسید. مفاد این اعلامیه بیشتر در زمینه فراهم كردن امكانات مناسب برای تغذیه بهداشت و مسكن برای كودكان جنگ زده و آواره و حمایت از آنان در برابر آسیب های جسمی و روانی ناشی از جنگ بود.
تأسیس صندوق بین المللی كودكان – یونیسف در سال ۱۹۶۴ كه بر اساس قطع نامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد پس از جنگ دوم جهانی و به منظور حمایت از كودكان به وجود آمده، اقدام مؤثر دیگری در زمینه توجه به حقوق كودك بود.
تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ گام دیگری درجهت تحقق حقوق كودكان به شمار می رفت. زیرا این اعلامیه، حقوق اساسی تمام انسان ها را بدون توجه به رنگ، نژاد، جنس، زبان، دین، ملیت و سایر ویژگی ها مطرح می سازد.
تصویب دومین اعلامیه‌حقوق كودك در سال ۱۹۵۹ توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد اساس و پایه پیمان جهانی حقوق كودك را پایه ریزی كرد. این اعلامیه با مواد ده گانه خود حمایت از كودكان را در زمینه های اساسی رشد و زندگی آنان مانند حق آموزش رایگان و اجباری، عدم تبعیض، منع هر نوع بد رفتاری و آزار، برخورداری از تغذیه، بهداشت، تفریحات و مسكن مناسب و ... مورد توجه قرار داده است.
در سال ۱۹۷۹ میلادی، «انجمن بین المللی روان شناسان آموزشگاهی» اعلامیه حقوق روانی كودك را كه شامل نه اصل بود تدوین كرد. این اعلامیه نیز منبع مهم دیگری برای تدوین پیمان حقوق كودك بود. حق برخورداری از محبت، امنیت، رهایی از ترس و آزارهای جسمی و روانی، آموزش، هویت ، آزادی بیان، تشویق، بازی و رشد خلاقیت از جمله  اصول نه گانه این اعلامیه بود.
در كنار این پشتوانه تاریخی، نیازهای كودكان نیز محور دیگری برای تدوین پیمان جهانی حقوق كودك بود. كودكی، دوران رشد و پرورش و شكل گیری شخصیت كودكان است و از این رو از اهمیت ویژه ای برخوردار است و جا دارد كه برای تأمین رشد و سلامت كودكان از همان آغاز كودكی چاره اندیشی شود و با رعایت حقوق اساسی آنان شرایط و امكانات مناسب برای رشد بهتر و سالم تر آنان فراهم شود. به ویژه كه كودكان به سبب ویژگی های سنتی خود بسیار آسیب پذیرند و خود قادر به حفظ حقوق خویش نیستند و نیاز به حمایت و مراقبت از جانب بزرگسالان دارند.
نگاهی به آمار های مربوط به كودكان در سطع جهانی وسعت و شدت این آسیب پذیری را نشان می دهد.
- ۲۵۰ میلیون كودك در جهان به كار، اشتغال دارند.
- ۱۳۰ میلیون كودك ۱۱-۶ سال به تحصیل اشتغال ندارند.
- ۱۴ میلیون نفر در جهان از بیماری ایدز به هلاكت رسیده اند كه ۲۵ درصد آن ها كودك بوده اند.
- ۱۲ میلیون كودك زیر ۵ سال در اثر عوامل قابل پیشگیری هر سال در كشورهای در حال رشد، می میرند.
- ۲۹ درصد كودكان زیر ۵ سال از سوء تغذیه رنج می برند.
- ۲ میلیون كودك در جنگ ها كشته ، ۴ میلیون مجروح و ۱۲ میلیون پناهنده و آواره شده اند.
این آمارها كه نمونه هایی از وضعیت كودكان جهان و مشكلات آنان را نشان می دهد.
ضرورت حمایت از كودكان را از راه تدوین پیمان نامه های جهانی و تلاش در راه تحقیق حقوق آنان مطرح می سازد.
پذیرش گسترده پیمان جهانی حقوق كودك از طرف كشورهای جهان به دلیل خصوصیاتی است كه این پیمان نامه دارد و توانسته است در زمان نسبتاً كوتاهی، تمام دولت های جهان را حول محور خود گردآورد.
پیمان حقوق كودك نگرشی علمی و جامع نسبت به كودك دارد .در این پیمان تمام مسائل مربوط به رشد كودكان در زمینه های جسمی،ذهنی، روانی و اجتماعی به صورت یكپارچه مورد توجه قرار گرفته است. نگاه پیمان به كودك به عنوان موجودی مستقل، بالنده و پویا، زمینه را برای رشد و پرورش كودك در جهانی سرشار از صلح، آرامش، آزادی و امنیت، فراهم می سازد.
انعطاف پذیری، خصوصیت دیگر این پیمان است كه سبب شده توسط كشورهای مختلف جهان با نظام ها و ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متفاوت، مورد پذیرش قرار گیرد و هر كشور با توجه به شرایط خود در راه تحقق آن گام بردارد. اصولاً تحقق هر پدیده ای امری نسبی است و این نسبت، تابع شرایط خاص زمانی – مكانی هر كشوری است در مورد پیمان حقوق كودك، نیز وضع به همین گونه است.
توجه به نهاد خانواده در كنار حفظ بیشترین و بالاترین منافع و مصالح كودكان، مشخصه ی دیگری است كه در پیمان حقوق كودك بر آن تأكید شده است. در واقع بدون توجه به مشكلات حقوق كودكان امكان پذیر نیست و این امر به علت نقشی است كه خانواده به عنوان اولین و مهم ترین محیط رشد و پرورش كودكان در سال های حساس كودكی و پس از آن بر عهده دارد.
نقش دولت ها در تحقق حقوق كودك از ویژگی های مهم پیمان است . بسیاری از برنامه های مربوط به رشد، آموزش، بهداشت و حمایت كودك باید در برنامه ریزی های كلان در سطح ملی مورد توجه قرار گیرد. ازا ین رو نقش دولت ها در تأمین حقوق اساسی كودكان بسیار مؤثر و مهم است و دولت ها موظف هستند رشد و سلامت كودكان را تضمین كنند. البته وظایف دولت ها، نقش مشاركت های مردمی را در تحقق حقوق كودك نادیده نمی گیرد.
پیمان حقوق كودك شامل یك مقدمه و سه قسمت است. مقدمه موقعیت كلی پیمان را مشخص می كند. قسمت اول مواد ۱ تا ۴۱ را شامل می شود كه حقوق كودك را مشخص می كند. قسمت دوم شامل مواد ۴۲ تا ۴۵ است كه راه كارهای اجرایی و نظارت بر تحقق پیمان را معین می كند. قسمت سوم مواد ۴۶ تا ۵۴ را شامل می شود كه نحوه پذیرش ، تصویب و الحاق كشورها به پیمان را مشخص می سازد.
به منظور آشنایی با مواد پیمان به اختصار به آن اشاره می شود:  
ماده ۱ – تعریف كودك: كودك كسی است كه سن او كمتر از ۱۸ سال باشد.
ماده ۲- منع تبعیض: تعلق حقوق كودك به تمام كودكان بدون هیچ گونه تبعیض.
ماده ۳- منافع عالیه كودك: ‌اولویت منافع كودك در كلیه اقدامات
ماده ۴ – تحقق حقوق كودك: تلاش دولت ها در راه تحقق حقوق مندرج در پیمان
ماده ۵- سرپرستی والدین: حقوق و مسئولیت های والدین در پرورش كودكان
ماده ۶ – بقا و رشد كودك: حقوق طبیعی كودك برای زندگی و وظیفه دولت ها در تأمین بقا و رشد كودك
ماده ۷ – نام و ملیت: حق برخورداری كودك از نام و ملیت
ماده ۸ – حفظ هویت: وظیفه دولت ها در حمایت از هویت كودك
ماده۹ – جدایی از والدین: حق كودك برای زندگی با والدین و ارتباط با آنان در صورت جدایی
ماده ۱۰ – پیوستن به خانواده: حق كودكان و والدین آن ها برای محلق شدن به یكدیگر در هر كشوری
ماده ۱۱ – انتفال غیر قانونی كودك: وظیفه دولت ها در جلوگیری از انتقال غیر قانونی كودكان به كشورهای دیگر
ماده ۱۲- آزادی عقیده: حق كودك برای بیان آزادانه عقاید خود.
ماده ۱۳- آزادی بیان: حق كودك برای بیان عقاید خود و كسب اطلاعات بدون توجه به مرزها
ماده ۱۴- آزادی اندیشه و مذهب: وظیفه دولت ها در احترام به آزادی اندیشه و مذهب كودك
ماده ۱۵- آزادی اجتماعی: حق كودكان برای تشكیل اجتماعات و پیوستن به آن ها
ماده ۱۶- زندگی خصوصی: خودداری از دخالت در امور خصوصی و خانوادگی كودكان
ماده ۱۷ – دسترسی به اطلاعات: دسترسی كودكان به اطلاعات مناسب و محافظت آنان در برابر اطلاعات زیان بار
ماده ۱۸ – مسئولیت والدین: مسئولیت مشترك والدین در رشد و پرورش كودك با مساعدت دولت ها .
ماده ۱۹- حمایت در برابر بد رفتاری: وظیفه دولت ها در حمایت از كودكان در برابر هر نوع بد رفتاری.
ماده ۲۰ – حمایت از كودكان بی سرپرست: حمایت  از كودكان بی سرپرست و تأمین جایگزینی مناسب برای آنان
ماده ۲۱- فرزند خواندگی: توجه به حفظ منافع كودك و حمایت كامل از او در امر فرزند خواندگی
ماده ۲۲ – كودك پناهنده: تأمین، حمایت و مساعدت دولت ها و دیگر سازمان ها برای كودكان پناهنده
ماده ۲۳ – كودكان معلول: توجه ویژه به مراقبت، آموزش و حمایت از این كودكان
ماده ۲۴- خدمات بهداشتی: حق برخورداری كودك از بهداشت و مراقبت های پزشكی
ماده ۲۵ – بررسی موقعیت كودك: وظیفه دولت ها در ارزیابی منظم وضعیت كودكانی كه به مؤسسات یا خانواده ها سپرده می شوند.
ماده ۲۶- تأمین اجتماعی: حق برخورداری كودك از بیمه و تأمین اجتماعی
ماده ۲۷- سطح زندگی: وظیفه والدین و دولت ها در فراهم كردن سطح زندگی مناسب
ماده ۲۸- آموزش و پرورش: ‌حق برخورداری كودك از سطح مناسب آموزش و پرورش و امكانات آموزش ابتدایی رایگان و اجباری و سطوح دیگر آموزشی.
ماده ۲۹- هدف های آموزشی و پرورشی: رشد شخصیت و استعدادهای كودك و آماده ساختن او برای زندگی فعال
ماده ۳۰ – كودكان اقلیت های مذهبی: حق برخورداری آنان از فرهنگ خود و انجام اعمال مذهبی
ماده ۳۱ – تفریح و فعالیت های فرهنگی: حق برخورداری كودك از بازی، تفریح وفعالیت های فرهنگی و هنری
ماده ۳۲- كار كودكان: تعیین حداقل سن برای كار كودكان و حمایت از آنان
ماده ۳۳ – مواد مخدر:‌ حمایت از كودكان در برابر استفاده از مواد مخدر، تولید و یا توزیع آن.
ماده ۳۴ – سوء استفاده جنسی: حمایت از كودكان در برابر هر نوع سوء استفاده جنسی
ماده ۳۵ – خرید و فروش كودك: ممانعت از خرید و فروش و ربودن كودك
ماده ۳۶- دیگر شكل های استثمار: حمایت از كودكان در برابر هر نوع استثمار و بهره كشی
ماده ۳۷- شكنجه و بازداشت: منع شكنجه، بازداشت غیر قانونی، حمایت اعدام و حبس ابد در مورد كودك و حق دسترسی او به مشاوره حقوق
ماده ۳۸- درگیری مسلحانه: جلوگیری از درگیر شدن كودكان زیر 15 سال به هر شكل در جنگ
ماده ۳۹- توان بخشی: حمایت از كودكان آسیب دیده بر اثر جنگ، بد رفتاری و استثمار
ماده ۴۰ – دادرسی رسمی ویژه كودكان: حق كودكان مجرم برای برخورداری از امكان دفاع از خود و امكان دسترسی به مشاوره حقوقی
ماده۴۱ – رجحان ملاك های بالاتر: توجه به ملاك های بالاتر در زمینه حقوق كودك در صورت وجود آن ها در هر كشوری
ماده ۴۲  تا ۴۵: راه كارهای اجرایی و نظارت بر اجرای پیمان
ماده ۴۶ تا ۵۴: نحوه پذیرش و تصویب پیمان توسط كشورها.
استقبال كشورها از پذیرش پیمان حقوق كودك از آن جا كه نشانه توجه دولت ها به كودكان و مسائل آنان است، بسیار امیدوار كننده است، اما این اقدام نباید در سطح پذیرش و تصویب پیمان باقی بماند. دولت ها باید تلاش كنند تا حد امكان، حقوق مندرج در پیمان تحقق یابد و برای دستیابی به این هدف راه كارهای كوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت را پیش بینی و اجرا كنند.
اولین گام در راه تحقق حقوق كودك، آشنایی همگان با این حقوق است .به ویژه والدین، معلمان و خود كودكان باید از این حقوق آگاهی یابند تا بتوانند در تحقق آن مشاركت فعال داشته باشند. برنامه ریزی مناسب در سطح ملی برای تحقق این حقوق و كاهش موانع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در این راستا، گام دیگری است كه باید برداشته شود.
جمهوری اسلامی ایران درسال ۱۳۷۳ به صورت مشروط پیمان حقوق كودك را پذیرفته است و مجلس شورای اسلامی نیز آن را تصویب كرده است. پذیرش و تصویب پیمان در هر كشور در حكم الزام به اجرای آن است. اما تا كنون در این زمینه اقدامات جدی صورت نگرفته است و حتی در مورد اولین گام یعنی آشنایی همگان با پیمان، صرف نظر از موارد جزیی و محدود، فعالیتی انجام نشده است. آگاه سازی و اطلاع رسانی در مورد پیمان را می توان با تنظیم برنامه مشخصی از رسانه های گروهی به ویژه صدا و سیما در سطحی وسیعی انجام داد تا راه برای اقدامات دیگر در زمینه تحقق كودك در جامعه ما هموار گردد.

منبع:

قاسم زاده ، فاطمه "پیمان جهانی حقوق كودك".عشق سوم: مجموعه مقالات تخصصی پیرامون مسائل كودكان و نوجوانان، به كوشش چیستا یثربی

www.ketabak.org